Pomoc dla niepłodnych par
Osoba udzielająca pomocy psychologicznej powinna wzbudzać zaufanie, charakteryzować się pozytywnym stosunkiem do ludzi, okazywać im zainteresowanie i troskę oraz akceptować odrębność innych. Jest to osoba, która potrafi dopasować sposób zachowania i komunikowania się do potrzeb i sytuacji osoby poszukującej pomocy.
Woods wymienia trzy modele opieki psychologicznej nad niepłodnymi parami:
- wzmacnianie samooceny;
- udzielanie wsparcia w każdym zakresie (np. informacyjne, emocjonalne);
- wzmacnianie mechanizmów obronnych stosowanych do redukcji stresu psychologicznego, wywołanego niepłodnością i leczeniem.
Większość osób posiadanie własnego dziecka traktuje jako sprawę oczywistą, bardziej zamartwiając się stosowaniem skutecznej antykoncepcji w momencie, gdy na dziecko nie jest jeszcze gotowa, niż „wyłapywaniem” momentu, w którym możliwość zajścia w ciążę jest największa.
Diagnoza niepłodności zwykle jest nieoczekiwana i dla obojga partnerów często jest bardzo obciążająca emocjonalnie. Z tego względu należy jak najszybciej skonsultować swój problem ze specjalistami.
Uważa się (...), że o niepłodności można mówić wówczas, gdy po roku regularnego współżycia ze zdrowym partnerem bez stosowania środków antykoncepcyjnych kobieta nie zachodzi w ciążę. Szczególnie ważne jest to dla osób po 35. roku życia, młodsze pary, mające większy potencjał rozrodczy, mogą poczekać z konsultacją medyczną do 2 lat.
Zbadać powinien się także mężczyzna
Dobra diagnoza wymaga zbadania obojga partnerów, nie można bowiem postawić prawidłowej diagnozy i rozpoznać niepłodność i jej przyczyny, gdy do lekarza zgłasza się sama kobieta. A tak jest niestety najczęściej. Poznałam kobiety, które leczyły się wiele lat, bezskutecznie, a ich partner nawet nie widział potrzeby konsultacji. Po wielokrotnych namowach zakończonych pójściem do androloga okazywało się, że przyczyna tkwiła po jego stronie.
Tak długi okres jest czasem straconym, ponieważ szanse na poczęcie maleją z każdym rokiem, optymalnym wiekiem na zajście w ciążę jest okres od ok. 20. do 25. roku życia, choć niektórzy autorzy, np. Kuczyński, uważają, że okres ten jest nieco dłuższy, do 30. roku życia.
Diagnostykę zacznij od wyboru dobrego ośrodka leczenia niepłodności
Diagnozowanie (a następnie leczenie) powinno przebiegać w specjalistycznych klinikach leczenia niepłodności. W Polsce istnieje już ponad 40 ośrodków leczenia niepłodności, część z nich świadczy pełny zakres usług, inne zajmują się tylko poradnictwem lub dysponują jedynie niektórymi technikami. Aby wybrać odpowiedni ośrodek, odpowiadający oczekiwaniom danej pary, należy zasięgnąć informacji na temat aktualnie stosowanych metod, wyników leczenia i kosztów w poszczególnych placówkach.
Warto pamiętać, że chociaż w Polsce uregulowania prawne nie nadążają za naukowym postępem w zakresie wspomaganej prokreacji, to w zakresie badań oraz stosowania metod wspomaganej prokreacji nasz kraj plasuje się w światowej czołówce.
Czasem przyczyna niepłodności znana jest od samego początku (np. niedrożność jajowodów), innym razem jej znalezienie wymaga długotrwałych badań specjalistycznych.
Zobacz też: In vitro - na czym polega sztuczne zapłodnienie?
Krok pierwszy: wywiad
Pierwszym krokiem przy podejrzeniu niepłodności jest – poza badaniem fizykalnym każdego z partnerów – szczegółowy wywiad zarówno z kobietą, jak i mężczyzną.
Zazwyczaj obejmuje on pytania dotyczące m.in. czasu oczekiwania na dziecko, okresu ewentualnego stosowania środków antykoncepcyjnych, przebiegu miesiączkowania, współżycia seksualnego (częstotliwości, anorgazmii, dyspareunii), ewentualnych przypadków niepłodności w najbliższej rodzinie. Ważne są też choroby, na jakie cierpią małżonkowie aktualnie (np. nadczynność lub niedoczynność tarczycy, niewydolność nerek, cukrzyca, choroby autoimmunologiczne, niewydolność wątroby) oraz ustalenie aktualnie przyjmowanych leków (mogą one bowiem niekiedy wpływać w znacznym stopniu na osłabienie płodności), jak również choroby wcześniej przebyte (w tym zabiegi chirurgiczne na narządach miednicy, wycięcie jądra, operacje przepuklin, choroby przenoszone drogą płciową, operacje wyrostka robaczkowego, zakażenia, np. wirusowe, gorączkowe, świnka, gruźlica), poprzednie ciąże (z obecnym lub poprzednim partnerem), ewentualne ciąże pozamaciczne, poronienia (spontaniczne, sztuczne), choroby występujące w rodzinie, warunki pracy (szczególnie, jeśli chodzi o kontakt z substancjami toksycznymi i radioaktywnymi), styl życia, możliwości odpoczynku i relaksacji, poglądy na temat metod alternatywnych.
Badanie nasienia
Oceny fizycznego i psychicznego stanu pomagają w wyborze niezbędnych badań dodatkowych. Uważa się, że mężczyźni powinni być badani jako pierwsi, ponieważ łatwiej wykluczyć u nich zaburzenia płodności (na podstawie badania nasienia).
W ocenie spermogramu pod uwagę są brane: pomiar objętości nasienia, pH i gęstość ejakulatu, ruchliwość i żywotność plemników, morfologia oraz badanie mikrobiologiczne nasienia. Dopiero po przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu lekarskiego i po ocenie spermogramu powinno się przeprowadzać bardziej inwazyjne badania u partnerki.
Prawidłowa waga kobiety – ważny czynnik zajścia w ciążę
Kolejnym krokiem jest badanie kliniczne, obejmujące m.in. ocenę skóry oraz ocenę masy ciała i wzrostu kobiety w celu obliczenia indeksu masy ciała BMI (Body Mass Index) – wskaźnika, który charakteryzuje relację pomiędzy masą ciała a wzrostem [BMI = masa ciała (kg)/wzrost2 (m2)]. Przypomnę, że obliczając BMI, możemy określić ilość tkanki tłuszczowej w organizmie. Jego wartość jest pomocna w ocenie ryzyka wystąpienia chorób związanych m.in. z nadwagą, takich jak miażdżyca, choroba niedokrwienna serca oraz nietrzymanie moczu. Im mniejsza wartość BMI, tym ryzyko wystąpienia chorób jest mniejsze. Ocenia się, że prawidłowe BMI zawiera się w przedziale 18,5–24,9.
Badania wykonywane u kobiet
U kobiet stosuje się m.in. testy laboratoryjne krwi i moczu [m.in. w celu określenia poziomu hormonów – stężenia gonadotropin (FSH – folikulostymuliny, odpowiedzialnej m.in. za wzrost i dojrzewanie komórki jajowej; LH – lutropiny, powodującej również dojrzewanie i uwolnienie komórki jajowej w pęcherzyku Grafa), poziomu progesteronu, estradiolu oraz testosteronu], USG dopochwowe [mające na celu ocenę budowy macicy, jajników i jajowodów, wykrycie ewentualnych wad rozwojowych, ocenę przebiegu cyklu (rozwój pęcherzyków jajnikowych, wzrost endometrium, ocenę jajeczkowania)].
Niepłodność immunologiczna
Kolejny etap ma na celu wykluczenie niepłodności immunologicznej. Polega na zbadaniu, czy u kobiety występują przeciwciała przeciw plemnikom lub składnikom nasienia w wydzielinie dróg rodnych lub też czy nie dochodzi u mężczyzny do wytwarzania własnych autoprzeciwciał przeciwjądrowych (test Simsa i Huhnera, test Kurzrocka-Millera, test kapilarny). Sposobem leczenia niepłodności immunologicznej jest wyeliminowanie przeciwciał skierowanych przeciw plemnikom. W tym celu zaleca się partnerom co najmniej półroczną przerwę we współżyciu seksualnym lub współżycie wyłącznie z zastosowaniem prezerwatywy. Ominięcie śluzu szyjkowego można także uzyskać, stosując sztuczną inseminację (nasienie podawane jest bezpośrednio do jamy macicy przez cewnik – IUI – Intrauterine Insemination).
Hysterosalpingografia i inne badania
Kolejne etapy obejmują hysterosalpingografię (HSG, radiografię macicy i jajowodów – pozwala na ocenę budowy macicy i wykrycie wad wrodzonych, zrostów wewnątrzmacicznych, polipów, mięśniaków, zrostów okołojajowodowych i okołojajnikowych, a także na ocenę drożności jajowodów), histeroskopię [badanie obrazujące wnętrze jamy macicy za pomocą optyki światłowodowej (endoskopia)], biopsję endometrium (badanie to wykonuje się, jeżeli nie stwierdzono nieprawidłowości w HSG, polega na pobraniu niewielkiej ilości endometrium z jamy macicy i dokonaniu jego oceny mikroskopowej), laparoskopię (umożliwia m.in. dokładną makroskopową ocenę drożności i ruchomości jajowodów, ocenę macicy, jajników, otrzewnej miednicy mniejszej, z jednoczesną możliwością leczenia chirurgicznego; jest to jedyna metoda umożliwiająca rozpoznawanie endometriozy), niekiedy też badania genetyczne (w celu wykrycia różnych nieprawidłowości, co pozwala m.in. przewidzieć szanse pary na urodzenie dziecka przy zastosowaniu metod wspomaganej prokreacji).
Zobacz też: In vitro – na czym polega sztuczne zapłodnienie?
Gdy leczenie nie przynosi efektów...
Każdemu etapowi diagnozy i leczenia niepłodności towarzyszy wiele reakcji emocjonalnych. Ich jakość i nasilenie zależą od cech osobowości człowieka, którego dotyczy problem niepłodności, od znaczenia, jakie nadaje posiadaniu dziecka, motywacji związanej z jego urodzeniem, jakości związku małżeńskiego/partnerskiego, miejsca zamieszkania, wykształcenia, posiadanych zainteresowań, czasu leczenia.
Postęp w medycynie, otwierając przed niepłodnymi parami wiele nowych możliwości, równocześnie stwarza oczekiwania i nadzieje na powodzenie leczenia w każdym przypadku interwencji lekarskiej. Jednak stuprocentowa skuteczność leczenia w przypadku niepłodności nie jest możliwa. Do chwili obecnej nie opracowano uniwersalnego minimum diagnostyczno-leczniczego czy uniwersalnego postępowania w stosunku do wszystkich niepłodnych par.
Ważne jest podjęcie decyzji, czy para decyduje się na dalsze leczenie, czy rezygnuje z dziecka, czy też skłania się do adopcji.
Analiza sytuacji par niepłodnych pokazuje, że każda para musiała przejść podobną drogę: najpierw diagnoza lekarska, następnie leczenie, natomiast w przypadku braku efektów leczenia – decyzja o adopcji lub akceptacja, że będzie się bezdzietnym małżeństwem. To bardzo ważna decyzja, którą trzeba będzie podjąć po długich rozmowach i na pewno wspólnie. To decyzja o tym, czy chce się być „tylko” małżeństwem/związkiem partnerskim czy „pełną” rodziną. Rodzicielstwo jest bowiem bardzo ważnym aspektem całego małżeństwa.
Pod pojęciem rodzicielstwa kryją się dwa znaczenia: biologiczne i psychospołeczne. Biologiczne rodzicielstwo jest związane z urodzeniem dziecka, z którym rodziców będą łączyć więzy krwi. Natomiast psychospołeczne rodzicielstwo to przede wszystkim późniejsze wychowanie dziecka. Prokreacja przebiegająca bez zakłóceń to jednoczesne rodzicielstwo biologiczne i psychospołeczne.
Natomiast w sytuacji gdy para decyduje się na adopcję, aspekt biologiczny w większości przypadków nie ma miejsca (chyba że chodzi np. o biologiczne dziecko jednego z małżonków z innego związku), a pozostaje aspekt psychologiczny. Zresztą jest on bardzo istotny, gdyż wiąże się z uznaniem dziecka za swoje i to na zawsze, a wyraża się zarówno przez budowanie trwałej obopólnej relacji przywiązania, jak i przez decyzję o ponoszeniu przez rodziców pełnej rodzicielskiej odpowiedzialności za dziecko. Dla wielu osób tylko urodzenie własnego potomka, a następnie jego wychowanie, jest prawdziwym rodzicielstwem. Dla takich ludzi adopcja jest posunięciem ostatecznym, a czasami wręcz niemożliwym.
Warto rozważyć wraz z prowadzącym lekarzem, jaka opcja dla każdej pary będzie optymalna, do tego niezbędna jest ocena szans reprodukcyjnych w zależności zarówno od przyczyny niepłodności, jak i zastosowanej metody. W strategii leczenia powinno się zakładać postępowanie najbardziej efektywne, jedynym kryterium skuteczności jest urodzenie żywego i zdrowego dziecka w najkrótszym czasie, po najmniejszych kosztach i stosując najmniej inwazyjne procedury.
Na leczenie niepłodności uwieńczone urodzeniem dziecka może liczyć 50–60% niepłodnych par. Szacuje się, że szansa na sukces przy rozpoznaniu jajnikowej przyczyny niepłodności wynosi 20–80%, przy czynniku jajowodowym 3–70%, przy czynniku macicznym 5–25%. W przypadku czynnika szyjkowego kwestionuje się skuteczność leczenia farmakologicznego, ale zastosowanie inseminacji domacicznej przynosi około 3–12% ciąży na cykl. Biorąc pod uwagę dane z tzw. medycyny opartej na dowodach, farmakologiczne leczenie męskiego czynnika niepłodności nie ma żadnego uzasadnienia. Z badań wynika, że jedynie około 3% mężczyzn uważanych dotąd za niepłodnych nie ma szansy na posiadanie potomstwa.
Trzeba pamiętać, że w niektórych przypadkach dalsze leczenie niewiele zmienia, jeśli chodzi o zwiększenie skuteczności zostania rodzicem, jednocześnie opóźniając lub w ogóle uniemożliwiając zostanie rodzicem przez adopcję (tu ważny jest m.in. wiek). Nie każda para może zostać biologicznymi rodzicami, choć w chwili, gdy się o tym dowiaduje, na ogół przeżywa to boleśnie.
Pomoc psychologiczna
Ponieważ niepłodność wpływa zarówno na biologiczne, jak i psychologiczne i społeczne funkcjonowanie par, powinny one być otoczone nie tylko opieką medyczną, ale także psychologiczną. Ocenia się, że psychiczne konsekwencje niepłodności często są niedowartościowane. Tymczasem pacjenci na każdym etapie diagnozowania i leczenia niepłodności przeżywają wiele negatywnych emocji, często burzliwie, a zatem bez profesjonalnej pomocy mogą mieć trudności z radzeniem sobie z tymi reakcjami. Jak wskazują wyniki badań, około 40% pacjentów odczuwa potrzebę kontaktu z psychologiem.
W ocenie zespołu prowadzącego leczenie (lekarzy specjalistów, biologów, psychologów, personelu pielęgniarskiego, pracowników socjalnych) pomocy psychologicznej wymaga około 90% niepłodnych par. Potrzeba ta jest różna w zależności od etapu procesu diagnostycznego i leczenia.
U kobiet potrzeba kontaktu z psychologiem jest nasilona w pierwszym roku leczenia niepłodności, natomiast u mężczyzn nieco później. Wskazane byłoby udzielanie pomocy psychologicznej niepłodnym parom już w momencie diagnozowania, co mogłoby pozytywnie wpłynąć na postawy wobec choroby oraz jej następstw. Niektórzy autorzy stoją na stanowisku, że konsultacje psychologiczne są zbędne, pod warunkiem że wszelkie problemy emocjonalne, jakie para przeżywa w związku z diagnozą lub leczeniem niepłodności, zostaną omówione przez lekarza prowadzącego.
Biorąc pod uwagę aktualne wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia, międzynarodowym standardem powinno stać się dążenie do poprawienia jakości życia par bezpłodnych.
Zobacz też: Czym jest niepłodność?
Fragment pochodzi z książki "Niepłodność w ujęciu bio-psycho-społecznym" autorstwa Marioli Bidzan (Impuls 2010). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
